نتایج جدول شماره (1) نشان می دهد که بین مذهب گرایی با تنیدگی مرزهای درون خانواده و مرزهای بهنجار درون خانواده، همبستگی منفی معنادار وجود دارد (p<0/01) . سازمان نیافتگی با تنیدگی مرزهای بیرون از خانواده، همبستگی منفی معنادار و با مرزهای بهنجار درون خانواده، همبستگی مثبت معنادار دارد (p<0/01) . بین ارزنده سازی مذهبی با تنیدگی مرزهای درون خانواده و مرزهای بهنجار درون خانواده، همبستگی منفی معنادار و با گسستگی مرزهای بیرون خانواده، همبستگی مثبت معنادار وجود دارد (p<0/01) . بین کامجویی با گسستگی مرزهای بیرون خانواده همبستگی منفی معنادار وجود دارد (p<0/01) .
در جدول شماره (2) نتایج تحلیل واریانس چند متغیری بر روی مجموعه متغیرهای ملاک ارائه شده است. نتایج معنادار هر سه آماره نشان می دهد که بین مؤلفه های مرزهای ارتباطی خانواده با سطح احتمال 99 درصد رابطه معناداری وجود دارد (p<0/01) . در نتیجه از تحلیل های چند متغیری استفاده شد.
جدول 2- خلاصه ی تحلیل واریانس چند متغیره بر روی مجموعه متغیرهای ملاک
برای بررسی اینکه متغیرهای پیش بین به چه میزان متغیرهای ملاک را تبیین می کنند، از همبستگی بنیادی استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره (3) آمده است.
نتایج تحلیل همبستگی بنیادی برای دانشجویان در جدول شماره ی(3) نشان می دهد که از 4 ریشه ی بنیادی، 2 ریشه ی بنیادی از لحاظ آماری معنادار است. مقدار همبستگی بنیادی و درصد تبیین بین مجموعه متغیرهای ملاک و پیش بین برای هر دو بُعد به ترتیب 0/43 و 0/33 می باشد. این نتیجه نشان می دهد به ترتیب 19 و 11 درصد از واریانس متغیرهای ملاک توسط پیش بین تبیین می شود.
نتایج تحلیل همبستگی بنیادی برای ابعاد معنادار، در جدول شماره 4 و شکل شماره ی (1) ارائه شده است. ملاک 0/30 به عنوان نمره ی برش برای بارگذاری در نظر گرفته شد (1) و بارهای مؤلفه های بیش از 0/30 برای شناسایی روابط بین متغیرها بررسی شدند.
بر اساس نتایج تحلیل همبستگی بنیادی در جدول شماره ی (3) برای نخستین بُعد بنیادی، لامبدای ویلکز مساوی 0/657 و F=3/57 در سطح 0/01 معنادار شد. چنان که جدول شماره ی (4) نشان می دهد، در الگوی همبستگی به دست آمده در این مرحله از تحلیل برای تغییرات پیش بین از طریق بارهای بنیادی مثبت، مذهب گرایی (29% واریانس)، ارزنده سازی مذهب (15% واریانس) و بارهای بنیادی منفی سازمان نیافتگی (92% واریانس) و برای تغییرات ملاک به واسطه ی ضرایب مثبت، تنیدگی مرزهای بیرون خانواده (22% واریانس)، گسستگی مرزهای بیرون خانواده (09% واریانس) و بارهای بنیادی منفی، بهنجاری مرزهای بیرون خانواده (58% واریانس) مشخص گردید. علاوه بر آن با توجه به جدول شماره (4)، سازمان نیافتگی (0/96-) از متغیرهای پیش بین و بهنجاری مرزهای درون خانواده (0/75-) از متغیرهای ملاک بیشترین نقش را در ایجاد نخستین همبستگی بنیادی داشته است.
وقتی که مذهب گرایی همراه با ارزنده سازی مذهبی، به طور کامل از سازمان نیافتگی جدا می شود، رابطه قوی منفی با بهنجاری مرزهای درون خانواده پدید می آید. متغیر مرزهای ارتباطی حاصل ترکیب خطی مرزهای بهنجار درون خانواده به صورت منفی است. متغیر مذهب گرایی نیز حاصل ترکیب خطی ارزنده سازی مذهبی و مذهب گرایی به صورت مثبت و سازمان نیافتگی به صورت منفی است.
بر اساس نتایج تحلیل همبستگی بنیادی در جدول شماره ی (3) برای دومین بُعد بنیادی، لامبدای ویلکز مساوی 0/811 و F=2/76 در سطح 0/01 معنادار شد. از این نظر دومین همبستگی بنیادی روی تغییرات پیش بین از طریق بارهای بنیادی مثبت مذهب گرایی (13% واریانس)، ارزنده سازی مذهبی (73% واریانس) از یک طرف و برای تغییرات ملاک، ضرایب مثبت در گسستگی مرزهای بیرون خانواده (2% واریانس) و ضرایب منفی برای تنیدگی مرزهای بیرون و درون خانواده (21 و 51% واریانس)، گسستگی مرزهای درون خانواده (23% واریانس) و بهنجاری مرزهای درون خانواده (9% واریانس) از طرف دیگر مشخص گردید. علاوه بر آن با توجه به جدول شماره ی (4)، ارزنده سازی (0/86) از متغیرهای پیش بین و تنیدگی مرزهای درون خانواده (0/72-) از متغیرهای ملاک بیشترین نقش را در ایجاد دومین همبستگی بنیادی داشته است.

بحث و نتیجه گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه ی ابعاد جهت گیری مذهبی با مرزهای ارتباطی خانواده انجام شد. نتایج اولین همبستگی بنیادی نشان داد که رابطه ی معناداری بین مجموعه متغیرهای پیش بین (مذهب گرایی، سازمان نیافتگی، ارزنده سازی و کامجویی) و مجموعه متغیرهای ملاک (تنیدگی مرزهای بیرون از خانواده، تنیدگی مرزهای درون خانواده، گسستگی مرزهای بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده، بهنجاری مرزهای بیرون خانواده و بهنجاری مرزهای درون خانواده)، وجود دارد و 19 درصد از واریانس متغیرهای ملاک با متغیرهای پیش بین، تبیین می شود. به نظر می رسد که ترکیبی از مذهب گرایی و ارزنده سازی مذهبی بالا و سازمان نیافتگی پایین، سبب افزایش تنیدگی مرزهای بیرون خانواده و ضعیف شدن مرزهای بهنجار درون خانواده گردد. از آنجا که پژوهشی مشابه با این نتیجه یافت نشد، امکان مقایسه فراهم نگردید، ولی در تبیین این یافته می توان گفت که هر اندازه افراد و خانواده های در برقراری رابطه ی عمیق قلبی با خدا و رابطه با مردم، بر اساس آموزه های دینی و عاقبت گرایی و توجه به آخرت عمل نمایند و ارزیابی مثبت همراه با قید و بندهای جدی در مناسک مذهبی و ارزیابی های انعطاف ناپذیر از مذهب و رفتارهای مذهبی داشته باشند و در کل به خدا و باورهای مذهبی معتقد و پایبندی زیادی داشته باشند، دارای مرزهای به هم تنیده با محیط بیرون هستند؛ یعنی آنها با اطرافیان رابطه ی بیشتر و شدیدتری دارند و اطرافیان حق مداخله در امور خانواده را دارند و همچنین اطرافیان از آنها حمایت عاطفی و در مسائل آنها مداخله می کنند و همچنین اطرافیان از مسائل خصوص خانواده اطلاع دارند. به صورت طبیعی، تشدید تنیدگی مرز خانواده با اطرافیان باعث تضعیف مرزهای بهنجار درون خانواده می شود؛ به عبارتی این افراد بیشتر به جای اینکه با اعضای خانواده رابطه برقرار سازندو در درون خانواده برای مسائل شخصی و خانوادگی ارزش قائل شوند و این مسائل را جزو مسائل خصوصی و رازهای خانواده بدانند، بیشتر با اطرافیان وارد رابطه می شوند و اطرافیان هستند که در کارهای آنها مداخله و خودشان را درگیر مسائل خصوصی خانواده می نمایند.
نتایج دومین همبستگی بنیادی نشان داد که رابطه ی معناداری بین مجموعه متغیرهای پیش بین و مجموعه متغیرهای ملاک وجود دارد و 11 درصد از واریانس متغیرهای ملاک توسط متغیرهای پیش بین، تبیین می شود. به نظر می رسد که ترکیبی از مذهب گرایی و ارزنده سازی مذهبی بالا، سبب کاهش تنیدگی مرزهای بیرون و درون خانواده، کاهش گسستگی مرزهای درون خانواده، ضعیف شدن مرزهای بهنجار درون خانواده و افزایش گسستگی مرزهای بیرون خانواده گردد. از آنجا که پژوهشی مشابه با این نتیجه یافت نشد، امکان مقایسه فراهم نشد، ولی در تبیین احتمالی این یافته می توان گفت که هر اندازه افراد و خانواده ها در برقراری رابطه عمیق قلبی با خدا و رابطه با مردم، بر اساس آموزه های دینی و عاقبت گرایی و توجه به آخرت عمل کنند و ارزیابی مثبت، همراه با قیدهای جدی در مناسک مذهبی داشته باشند، ارتباط شدید آنها با خانواده و اطرافیان، حمایت عاطفی آنها از طرف خانواده و اطرافیان، و مداخله ی دیگران در امور شخصی آنها کمتر می شود و بنابراین آنها می کوشند مستقل و جدا از اطرافیان عمل کنند و اطرافیان حق مداخله در امور خانواده را ندارند و خود اعضای خانواده اند که برای خانواده تصمیم می گیرند و مسائل درون خانواده مربوط به خانواده است و اطرافیان هم از این مسائل باخبر نمی شوند چون این مسائل محرمانه و خصوصی برای اعضای خانواده تلقی می شود. هر چند آنها روابط گرم و نزدیکی با اعضای خانواده ندارند، چندان هم ارتباطشان را با خانواده قطع نمی کنند و روابط چندان خشک و سردی با خانواده ندارند. در نتیجه آنها روابط بهنجاری با خانواده ندارند؛ روابطی که در آن هر یک از اعضا در عین وحدت با خانواده، حس استقلال و فردیت داشته باشد و اعضای خانواده در حین بروز مشکل به هم کنند و همچنین هر فردی برای خود رازها و مسائل خصوصی داشته باشد.
بر اساس یافته های به دست آمده از پژوهش حاضر، می توان به دو دسته پیامدِ نظری و عملی اشاره کرد. در سطح نظری، بررسی ارتباط ابعاد جهت گیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده هنوز مورد توجه پژوهشگران داخلی قرار نگرفته است، لذا انجام این پژوهش می تواند به عنوان شروع، توجه پژوهشگران داخلی را به این متغیرها جلب کند. در سطحِ عملی، می توان به تقویت ابعادی از جهت گیری مذهبی در خانواده ها پرداخت که باعث کاهش گسستگی و به هم تنیدگی مرزهای خانواده می شود. به عبارت دیگر خانواده درمانگران، باید در تقویت ابعاد مذهب گرایی و ارزنده سازی مذهبی در خانواده ها بکوشند تا بدین وسیله مرزهای به هم تنیده و از هم گسسته اصلاح گردد. همچنین می توان با تقویت این ابعاد از به وجود آمدن و تشدید مشکلات مرزی در خانواده ها پیشگیری نمود. همچنین با توجه به یافته های پژوهش حاضر به خانواده درمانگران توصیه می شود که در خانواده به سلسله مراتب موجود در خانواده، اتحادها، قدرت و همچنین خرده نظام ها برای کمک به برقراری تعادل در خانواده توجه نمایند. درمانگران می توانند با افزایش آموزه های مذهبی به والدین، به بهبود مرزهای بهم تنیده یا گسسته کمک کنند. والدین نیز می توانند آموزه های مذهبی را به فرزندانشان بیاموزند تا از این طریق مرزهای سالم تر و کارآمدتر و در نتیجه خانواده و محیط سالم تری داشته باشند.
پژوهش حاضر تنها به بررس رابطه جهت گیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده پرداخته است. بنابراین نتایج فقط در جهت شناسایی تاثیر این دو متغیر حائز اهمیت اند.
پژوهش حاضر محدودیت هایی نیز دارد؛ با توجه به اینکه گروه نمونه را خانواده های شهرستان تشکیل می دهند، تعمیم نتایج به تمام فرهنگ ها باید با احتیاط صورت بگیرد؛ لذا برای موضع گیری قاطع تر در مورد رابطه ی بین ابعاد جهت گیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده در جامعه ی ایرانی، اجرای پژوهش های بیشتر در نمونه های متنوع تر ضروری به نظر می رسد. همچنین بررسی مرزهای ارتباطی خانواده با دیگر سازه های مرتبط با آن نظیر عملکرد خانواده، کیفیت و رضایت از زندگی، تعارض زناشویی و... پیشنهاد می گردد.

پی نوشت ها :

* دانشجوی دکتری مشاوره خانواده، دانشگاه اصفهان.
** دکتری مشاوره، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی
*** کارشناس ارشد مشاوره خانواده، دانشگاه تربیت معلم تهران
**** کارشناس ارشد تحقیقات آموزشی، دانشگاه تربیت معلم تهران
1. اصغر شیرعلی پور، «نقش ذهنیت فلسفی، خلاقیت، خودپنداره و خودکارآمدی ریاضی بر پیشرفت ریاضی در دانش آموزان شهرستان مرند»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران، ص127-131.

منابع:
بهرامی احسان، هادی، «رابطه بین جهتگیری مذهبی، اضطراب، و حرمت خود»، روان شناسی، سال ششم، ش4، 1381.
بهرامی احسان، هادی؛ تاشک، آناهیتا، «ابعاد رابطه میان جهتگیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روان شناسی و علوم تربیتی، سال 34، ش2، 1383.
بهرامی، احسان هادی،طهباز حسین زاده سحر، «مقایسه آزاردیدگی، سلامت روانی، و جهت گیری مذهبی در دختران فراری و عادی شهر تهران»، روان شناسی و علوم تربیتی، ش37(1)، 1386.
پروچاسکا، جیمز، او نورکراس، جان، سی، نظریه های روان درمانی، ترجمه سید محمدی، تهران، رشد، 1387.
تبریزی، مصطفی و همکاران، فرهنگ توصیفی خانواده و خانواده درمانی، تهران، فراروان، 1385.
شیرعلی پور، اصغر، «نقش ذهنیت فلسفی، خلاقیت، خودپنداره و خودکارآمدی ریاضی بر پیشرفت ریاضی در دانش آموزان شهرستان مرند»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران، 1388.
کیانی، احمدرضا، «بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده های شهرستان نکا»، پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره، دانشگاه علامه طباطبایی،1389.
گلدنبرگ، ایرونه و گلدنبرگ، هربرت، خانواده درمانی، ترجمه حمیدرضا حسین شاهی براواتی و همکاران، تهران، روان، 1385.
موسوی، اشرف السادات، خانواده درمانی با رویکرد سیستمی، تهران، الزهرا، 1382.
مینوچین، سالوادور، خانواده و خانواده درمانی، ترجمه ثنایی، باقر، تهران،امیرکبیر، 1386.
مینوچین، سالوادور، فیشمن، فنون خانواده درمانی، ترجمه بهاری، فرشاد، سیا، فرح، تهران، رشد، 1381.
نیکولز، مایکل و نیکولز، ریچارد، خانواده درمانی، ترجمه دهقانی، محسن و همکاران، تهران، دانژه، 1387.
هومن، حیدرعلی، تحلیل داده های چند متغیری در پژوهش رفتاری، تهران، پیک فرهنگ، 1384.
Walsh, F, spirituality in Family Therapy, Guilford press,2009.
Ellison, C. G, contemporary African American religion, What have we learned from NSBA? Department of sociology 336 Burdine Hall, University of Texas at Austin Texas, 1991.
Smith, c. kim, p. Family Religious Involvement and the Quality of Family, Relationships for Early Adolescents. chapel Hill, NC: National study of Youth and Religion . 2003.
Myers s, "Religious Homogamy and Marital Quality: Historical and Gererational patterns", Journal of Marriage and Family, Volume 68,2006.
Irvine ,M. M. C, The Relationship Between Religiosity and The Family Dynamics of The Circumplex Model of Marital and Family system, California school of professional psychology, Aliant international university , 2008.
Bjarnason T, "parents, Religion , and perceived social coherence: A Dorkheimian Framework of Adolescent Anomie", Journal for the scientific study of Religion . V.37, 1998.,
منبع: نشریه روان شناسی و دین شماره 11