در این مطالعه، میانگین ناپایداری هیجانی 23/67±7/67 بوده است. نمره های بالاتر نشانگر میزان ناپایداری هیجانی بیشتر می باشد. همچنین میانگین جهت گیری مذهبی درون سو 26/40±4/09 و میانگین جهت گیری مذهبی برون سو برابر با 26/20±4/14 بوده است (جدول شماره 1) . جدول شماره 2 نیز بیانگر میانگین و انحراف معیار مربوط به نمره های ناپایداری هیجانی، جهت گیری درون سو و جهت گیری برون سو، به تفکیک جنس زن و مرد می باشد.
یافته ها نشان می دهند که بین پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی رابطه معناداری وجود دارد. به این صورت که بین جهت گیری مذهبی درون سو با ناپایداری هیجانی رابطه عکس، و بین جهت گیری مذهبی برون سو با ناپایداری هیجانی رابطه مستقیم وجود دارد. همان گونه که در جدول شماره 3 نشان داده شده است، هرچه سطح جهت گیری مذهبی افراد درونی تر می شود، پایداری هیجانی آنها بالاتر می رود. ضریب همبستگی دو متغیر جهت گیری مذهب درون سو و ناپایداری هیجانی 0/204 -(P<0/0001) می باشد. همچنین هرچه سطح جهت گیری مذهبی افراد برونی تر می شود، پایداری هیجانی آنها پایین تر می رود. ضریب همبستگی دو متغیرجهت گیری مذهبی برون سو و ناپایداری هیجانی 0/224-(P<0/0001)می باشد.
(**)همبستگی در سطح 0/01 در آزمون دو سویه معنادار است.
همچنین تعداد 4 نفر از نمونه آماری این پژوهش، با داشتن نمره های پایین تر از یک انحراف استاندارد دردو متغیرجهت گیری مذهبی درون سو و برون سو-همان طور که در ابزار پژوهش گذشت-دارای جهت گیری مذهبی از نوع دین گریزی می باشد. تعداد 15 نفر باداشتن نمره های بالاتر از یک انحراف استاندارد، در دو متغیر جهت گیری مذهبی درون سو و جهت گیری مذهبی برون سو، دارای جهت گیری از نوع دین مداری نامتمایز می باشند(جدول شماره 4). این فراوانی، تعداد قابل توجهی برای تحلیل آماری به هدف بررسی رابطه ابعاد دین گریزی و دین مداری نامتمایز با پایداری هیجانی نمی باشد.
هنگامی که داده های این پژوهش به تفکیک جنسیت مورد تجزیه وتحلیل آماری قرار گرفت، این نتیجه به دست آمد که پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی درون سو در بین مردان ازهمبستگی بالاتری نسبت به زنان برخوردار است. ضریب این همبستگی در میان مردان برابر 0/247(P<0/005)و در میان زنان برابر با 0/171 (P<0/027)می باشد (جدول شماره 5). درحالی که، میانگین جهت گیری مذهبی درون سو در بین گروه زنان (26/86) بالاتر از مردان (25/78) است (به جدول شماره 2 نگاه کنید). براساس جدول شماره 6، این تفاوت در سطح آلفا =0/05 معنی دار است. اما همبستگی میان پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی برون سو در بین زنان، از ضریب بالاتری برخوردار است. ضریب همبستگی درمیان زنان برابر با 0/244(P<0/001)و در میان مردان برابر 0/201(P<0/024)می باشد.
(**)همبستگی در سطح آلفا برابر 0/01 در آزمون دو سویه معنادار است.
(*)همبستگی در سطح آلفا برابر 0/05 در آزمون دو سویه معنادار است.
از یافته های دیگر این پژوهش این است که در سه متغیر اندازه گیری شده(ناپایداری هیجانی، جهت گیری مذهبی درون سو و جهت گیری مذهبی برون سو)، میان گروه های آموزشی جامعه آماری(گروه آموزشی ریاضی و فنی، علوم تجربی وعلوم انسانی)تفاوت معنادار وجود ندارد. برای تشخیص معناداری میان میانگین ها از آزمون تحلیل واریانس یکراهه (ANOVA)استفاده شد. بر پایه این روش، می توان معلوم کرد که تفاوت های مشاهده شده بین میانگین ها حاصل شانس است یا نتیجه تاثیر متغیرهای دیگر است؟ از جمله شرایط استفاده ازروش تحلیل واریانس یکراهه، این است که از هر کی از جامعه های مورد مطالعه، نمونه ای تصادفی انتخاب شود که این شرط در پژوهش حاضر رعایت شده است. اما تحلیل واریانس یکراهه نسبت به تخطی از دو شرط دیگر یعنی وجود توزیع نرمال برای متغیرها در جامعه مورد مطالعه و یکسان بودن تغییرپذیری نمره ها در جامعه های مورد مطالعه مقاوم می باشد. (1)یافته های مربوط را در جداول 7 و 8 ملاحظه می کنید.

بحث و نتیجه گیری

یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که بین پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی رابطه وجود دارد؛ هرچه جهت گیری مذهبی بیرونی تر می شود نا پایداری هیجانی فرد بیشتر می شود. به عبارت دیگر، هرچه جهت گیری مذهبی افراد درونی تر می شود، پایداری هیجانی بیشترمی شود. این یافته ها با نتایج پژوهش های پیشین که درمقدمه به آن اشاره شد، هماهنگ است.
بسیاری از مطالعات و پژوهش ها نیز اجمالاً نشان داده اند که بین دین داری و بهزیستی روانی رابطه وجود دارد. اما همان گونه که گذشت، تحقیقات روان شناسان یک رابطه مطلق و ساده را میان دینداری و بهزیستی به دست نداده است، بلکه این تحقیقات یافته های ناهمسان را ارائه می دهند. یافته های ناهمسان ضرورتاً ارتباط میان بهزیستی و دینداری را نفی نمی کنند، بلکه مواردی را مشخص می کنند که ارتباطات در آنها قوی تر است. مانند ارتباط قوی تر جهت گیری مذهبی درون سو، در مقابل جهت گیری مذهبی برون سو می باشد. درهمین موضوع، موقعیت های متفاوت موجب نتایج مختلف گردیده است از جمله این که ارتباط پایداری هیجانی با جهت گیری مذهبی درون سو در مردان قوی تر از زنان می باشد.
برای درک بهتر از یافته ها، به ماهیت ابعاد جهت گیری مذهبی از دیدگاه آلپورت می پردازیم. به اعتقاد آلپورت، افرادی که فعالیت های دینی شان بیرونی است، دین رابه عنوان ابزاری برای اهداف شخصی و اجتماعی مورد استفاده قرار می دهند. بنابراین، دین داری بیرونی«عبارت است ازدین آسایش و قرارداد اجتماعی، رویکردی خودخواهانه و ابزاری که منافعی برای فرد به ارمغان می آورد». به عنوان نمونه، افراد دینداری بیرونی ممکن است برای مشاهده شدن توسط دیگران، برای افزایش اعتبار در جامعه یا برای انطباق با انتظارات جامعه در مراسم های مذهبی ظاهر شوند. اما دین داری درونی، سبکی از دین داری است که فرد برای به دست آوردن احساس معنی و هدف در زندگی بدان تمایل دارد. بدون اینکه منافع اجتماعی راکه به واسطه دینداری برایش حاصل می شود در نظر بگیرد. به اعتقاد آلپورت، تنها دین داری درونی با سلامت روانی ارتباط مثبت دارد. (2)
علاوه بر تایید فرضیه اصلی، یافته های پژوهش حاضرنشان می دهد که درجامعه آماری مورد نظر، افراد کمتر متصف به دین گریزی (نمرات پایین در هر دو جهت گیری درون سو و برون سو)هستند. همچنین کمتر افرادی به جهت گیری مذهبی نامتمایز(نمرات بالا در هر دو جهت گیری درون سو و برون سو)متصف می باشند. این یافته تاییدی است بر تقسیم جهت گیری مذهبی به دو بعد اصلی یعنی درون سو و برون سو.
نوجوانان در سنین 18 سالگی به مدت دو سه سال در آموزشگاه ها مشغول تحصیل هستند: گروهی دررشته علوم انسانی، گروهی در رشته علوم تجربی و رشته ریاضی و علوم فنی. پژوهش حاضر نشان می دهد که جهت گیری مذهبی نوجوانان، دست کم درجامعه آماری مدنظر تحت تاثیر نوع رشته تحصیلی قرار ندارد.
از محدودیت های پژوهش حاضر می توان به محدودیت ابزار سنجش جهت گیری مذهبی اشاره نمود. ابزار به کار رفته در اینجا در پژوهش هایی مورد انتقاد قرار گرفته است. دراین راستا، به در آمیختگی تعهد مذهبی و پیامدهای مذهبی و نیز ضعیف بودن چارچوب مبدا درونی و بیرونی که آلپورت مطرح کرده است، اشاره شده است. (3)
از نظر قرآن کریم، «امن»از خواص و آثار ایمان است. البته به شرط اینکه ایمان به وسیله ظلم پوشیده نشود. ظلم نیز به معنای مطلق چیزهایی است که برای ایمان مضر بوده و آن را فاسد می کند. (4)این معنا در آیه 82 سوره انعام آمده است:«الَّذی آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا ایمانَهُم بِظُلمٍ اولئکَ لَهُمُ الامْنُ و َهُمْ مُهْتَدون». واژه امن برای حالت فراگیر آرامشی به کار می رود که خالی از هرگونه نگرانی، ترس و اضطراب باشد . (5)این حالت که ویژگی سعادت و کرامت انسان است ، در هر کسی، وابسته به درجه عبودیت وی می باشد. (6) به هر میزان که ایمان قلبی فرد درونی تر شود و عمل و عبادت وی خالص گردد، به همان میزان حالت امن برایش ایجاد می شود. همچنین در آیه 29 سوره رعد می فرماید: «الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَاب»؛ کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند، طوبی نصیبشان می شود. طبق برخی ازنقل ها، طوبی به معنای فرح و روشنی چشم است. (7)
البته این فرح همان حالت سکون و آرامش فراگیری است که فرد را از هیجانات منفی و ناپایدار دور می سازد. طبق بیان امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام، این حالت نتیجه حالت خویشتنداری است که درعین حال به نیرومندی در دین مرتبط است. اولین ویژگی کسانی که خویشتندار هستند (متقین)، این است که دینداری در آنها به طور نیرومندی درونی شده و در نتیجه ایمانشان پر از یقین است. (8)هنگامی که صفات این گروه ازانسان ها رادر بیان حضرت بررسی می کنیم، بااین مفاهیم مواجه می شویم:نرمخویی، دوراندیشی ، عالم وبردبار، میانه رو درتوانگری ، آراسته در تهیدستی، بردبار در سختی ها، پرهیزکننده ازطمع ورزی، دارای آرزوهای نزدیک، دارای نفس قانع، کم خوراک، نداشتن شهوت در انحراف، خشم فروخورده، عفو کننده در برابر کسی که به او ستم کرده و بخشنده در برابر کسی که او را محرم ساخته، پیوند خورده با کسی که قطع ارتباط کرده، کنترل کننده زبان نسبت به سخن زشت، نرم گفتار، سپاسگزار در خوشی ها و . . . . (9)روشن است که اینها صفاتی هستند مبتنی بر حالتی ساکن و پایدار در هیجانات و عاطف، که در ضمن رفتارهای تکانه ای را در فرد کنترل می کند.
در پایان، می توان گفت که مذهب می تواند چارچوبی را برای نظام روان شناختی فرد فراهم کند که او را از طریق تقویت نیروی خویشتنداری به حالتی پایدار در عواطف و هیجاناتش سوق دهد. همچنین چنانچه باورها، اعتقادات و مناسک مذهبی به شکل درونی در ساختار روانی افراد قرار گیرد، می تواند دست کم وحدت یافتگی فرد را تضمین کند و سلامت روانی وی را فراهم نماید.

پی نوشت ها :

* دانش آموخته حوزه و دانش پژوه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی.
** استادیار پژوهش گاه حوزه و دانشگاه.
1. حیدرعلی هومن، استنباط آماری در پژوهش رفتاری، ص348.
2. Ibid. C. f. compton c. William, P208.
3. مسعود جان بزرگی، همان، ص349.
4. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج7، ص202-200.
5. انّ الاصل الواحد فی هذه المادّه: هو الامن و السکون و رفع الخوف و الوحشه ی و الاضطراب (مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج1، ص150، 1360)
6. همان، ج1، ص 193.
7. همان، ج11، ص357.
8. فَمِنْ عَلَامَةِ احَدِهِمْ انَّک َ تَرَی لَهُ قُوَّةً فِی دینٍ وَ حَزْماً فِی لِینٍ وَ ایمانَاً فِی یَقینٍ وَ حِرصاً فِی عِلْمِ وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ وَ قَصْداً فِی غِنیً وَ خُشوعاً فِی عِبادَةٍ وَ تَجَمُّلاً فِی فَاقَةٍ وَ صَبْراً فِی شدَّةٍ وَ طَلَباً فِی حَلالٍ و نَشاطاً فِی هُدیً وَ تَحَرُّجاً عَنْ طَمعَ. . . (نهج البلاغه، خطبه متقین)
9. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص407-404.

منابع:
نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، خوشرو، 1381.
آذربایجانی، مسعود و موسوی اصل، مهدی، درآمدی بر روانشناسی دین، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1387.
بابائی غلامرضا و همکاران، تاثیر آموزش فرهنگ دینداری بر میزان افسردگی، فصلنامه ی حیات، سال دهم، ش23، 1383.
بهرامی احسان، هادی و همکاران، «رابطه ی بین ابعاد جهت گیری مذهبی، سلامت روانی و اختلال های روان شناختی»، روان شناسان ایرانی، سال دوّم، ش5، 1384.
بهرامی احسان، هادی؛ تاشک، آناهیتا، «ابعاد رابطه جهت گیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روان شناسی و علوم تربیتی، ش69، 1383.
جان بزرگی مسعود، بررسی اثر بخشی روان درمانگری کوتاه مدت با و بدون جهت گیری مذهبی بر مهاراضطراب و تنیدگی، پایان نامه دکتری، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، 1378.
جان بزرگی، مسعود، جهت گیری مذهبی و سلامت روان، تهران، دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دوره 31، شماره 4، 1386.
حق شناس، حسن، طرح پنج عاملی ویژگی های شخصیت، راهنمای تفسیر و هنجارهای آزمون های NEO PI-R و NEO-FFI, شیراز، دانشگاه علوم پزشکی، 1385.
دادستان، پریرخ، روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، تهران، سمت، 1383.
طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
کجباف نژاد، هادی؛ اعتباری، صدیقه، «بررسی رابطه نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان»، دانشگاه اسلامی، ش27، 1383.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
هومن، حیدرعلی، استنباط آماری در پژوهش رفتاری، تهران، پارسا، 1373.
Compton C. William. USA: An Introduction In positive psychology , 2005.
Linley , p. Alex, Joseph, Stephen.USA: positive psychology in practice, 2004.
Wulff, David, M. editor. psychology of Religion: classic and contemporary , Johr Wiley & Sons Inc. 1997.
منبع: نشریه روان شناسی و دین شماره 11