بنابر آنچه در قسمت های قبل گذشت می توان گفت : تنبیه از نظر فقهی مجاز است ، اما تنها جواز فقهی کافی نیست ، بلکه باید از دیدگاه اخلاقی و تربیتی ارزش آن مشخص شود . در این زمینه ، روایات به دو دسته تقسیم می شوند ، یک دسته از روایات به رحم ، شفقت ، مدارا و عفو کودک توصیه می کنند برای نمونه در روایتی آمده است : « کودکان را دوست بدارید و به آنها ترحم کنید »(1) و یا می فرماید : « با کسی که به او آموزش می دهید و با کسی که از او می آموزید نرمی کنید » همچنین آمده است : « کودکان را مورد عفو قرار بده »(2)دسته دوم روایاتی هستندکه از تندی ، غضب و عتاب و خطاب نسبت به کودکان منع می کنند ، مانند : « خداوند برای هیچ چیز غضب نسبت به زنان و کودکان ناراحت نمی شود » (3) و یا می فرماید : « هنگام غضب کسی را تادیب یا تنبیه نکنید »(4)
با توجه به این دو دسته روایات ، می توان گفت : محبت ، احترام ، عفو و بخشش همواره مطلوب است . تندی ، عطاب ، خطاب و غضب نسبت به کودک نه تنها مطلوب نیست ، بلکه از آن نهی هم شده است . اما اگر برخی از روایات تنبیه کودک را جایز می دانند ، در مواردی است که راه دیگری جز تنبیه برای اصلاح و تربیت کودک در کار نباشد و یا کارایی خود را نسبت به افرادی از دست داده باشد . بنابراین ، در حد امکان و اگر راه های بهتر برای محبت ، رحمت و عفو است و استفاده از تنبیه در مواردی جایز است که از راه اصلی نتوان به هدف رسید . پزشک وقتی کارد جراحی را به دست می گیرد که از درمان بیماری با دارو مایوس شده باشد . شاهد این مدعا این است که در سیره معصومان علیهم السلام مشاهده نشده است که آنان فرزندان خود و یا کودکان دیگری را تنبیه کرده باشند .

آثار تربیتی تنبیه

بعضی از متخصصان رشته روان شناسی و علوم تربیتی معتقدند که آثار تنبیه این است که کودک را از دست زدن به عمل خلاف ، مادامی که بداند تنبیهی در کار است ، باز می دارد . همین که مطمئن شد که دیگر تنبیهی در کار نیست ، دوباره به آن کار دست خواهد زد . برخی دیگر از متخصصان گفته اند : اگر تنبیه به جا و به موقع و در حد مطلوب اجرا شود ، می تواند رفتار نامطلوب را برای همیشه از بین ببرد . اما روایاتی در این زمینه وجود دارند می توان از آنها استفاده کرد که تنبیه اثر اصلاحی دارد :
1 . حضرت علی علیه السلام می فرماید : « من لم یصله حسن المداراه یصلحه المکافاه » کسی که خوش رفتاری او را اصلاح نکند ، خوب کیفر دادن او را اصلاح خواهد کرد .(5)
2 . در جای دیگر آن حضرت می فرماید : « استصلاح الاخیار با کرا مهم و الا شرار بتادیبهم » راه و روش اصلاح خوبان به بزرگداشت آنهاست و اصلاح بدان به تنبیه و عقاب آنهاست . (6) با توجه به دو روایت فوق ، می توان گفت که تنبیه اثر اصلاحی دارد . در مواردی هم حداقل اثر بازدارندگی دارد . این موضوع نیز در امر تربیت مطلوب است ، هر چند که هدف اصلی اصلاح و جایگزینی رفتار مطلوب به جای رفتار نامطلوب می باشد .

نکاتی در مورد میزان و نوع تنبیه

1 . تنبیه نباید بیش از مقدار جرم و گناه باشد . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایات اسد بن وداعه ، پس از آن که سه بار از تنبیه نهی کرد ، فرمود : اگر تنبیه کردی به اندازه گناه تنبیه کن .(7)
2 . در تنبیه باید قوت بدنی ، سن و شخصیت افراد را در نظر داشت . در روایت حماد بن عثمان ، امام صادق علیه السلام فرمود : هر مقدار که حاکم مصلحت بداند ، بر حسب مقدار گناه و یا قدرت بدنی شخص تعزیر کند . در مورد شخصیت افراد حضرت علی علیه السلام می فرماید : « کیفر عقلا با اشاره است و کیفر جهال با تصریح و صراحت »(50) و جای دیگر می فرماید : « کنایه و تعریض برای عاقل شدیدترین عقاب است »(8)
3 . اگر کودک قبل از این که تنبیه شود ، متنبه شد ، نباید او را تنبیه کرد ؛ زیرا هدف از تنبیه آگاهی و اصلاح کودک است و وقتی این هدف حاصل شد ، دیگر تنبیه معنی ندارد همچنین اگر پس از تنبیه کودک ، رفتار آن اصلاح شد ، دیگر نباید رفتار خلاف او را به رخ کشید و آن را بهانه ای برای تنبیه و سرزنش او قرار دهیم . قرآن کریم می فرماید : « زنانی را که به وظائف همسری عمل نکنند موعظه کنید و از همبستری با آنها بپرهیزید و آنها را بزنید ، اگر اطاعت کردند دیگر بهانه ای برای ستم و آزار آنها مجویید » (نسا : 34)
4 . در صورتی می توان کودک را تنبیه کرد که به عمل خلاف و بد بودن آن و میزان مجازات وجود آن آگاهی داشته باشیم .
5 . نباید کودک را به خاطر تشفی خاطر و تخلیه هیجانی خود تنبیه کرد ، بلکه همواره باید اصلاح و تربیت کودک مورد توجه باشد .
6 . در تنبیه باید مراحل و مراتب آن را رعایت کرد و باید از مرحله ضعیف شروع کرد ؛ چرا که شاید ، با اجرای مرحله ای ضعیف از تنبیه مثل تغییر چهره ، کودک به اشتباه خود پی ببرد و اصلاح شود . در این صورت ، دیگر نیازی به تنبیه بدنی نخواهد بود .(9)

جانشین های تنبیه

1 . یکی از روش ها ، دور کردن و یا پنهان کردن وسیله و یا هدفی است که کودک نتواند به آن دسترسی پیدا کند .
2 . به کودک اجازه داده شود تا سرحد اشباع یا دلزدگی به آن رفتار ادامه دهد . مانند اینکه به کودک اجازه داده شود تا هر چه می خواهد شیرینی بخورد یا کبریت ها را آتش بزند .
3 . اگر رفتار نامطلوب ناشی از مراحل رشد کودک است ، پس از آنکه کودک به سن بالاتر رسید ، مشکل خود به خود برطرف خواهد شد . اسکینر معتقد است : « تا مرحله مناسب رشد فرا نرسد ، معمولاً نمی توان به سادگی رفتارهای مشکل زا را تحمل کرد ، به ویژه در شرایط معنوی خانواده ها ، اما آسوده خاطر خواهیم بود اگر بدانیم با رساندن کودک به یک مرحله قابل قبول از لحاظ اجتماعی ، او را از عواقب مطلوب تنبیه برحذر داشته اید . »(10)
4 . روش دیگر این است که فرصت دهیم تا زمان خود مشکل را حل کند ، اما ممکن است زمان بسیار طولانی باشد . عادت ها به سرعت فراموش نمی شوند .
5 . روش جانشین دیگر برای تنبیه ، تقویت کردن رفتار ناهمساز(11) با رفتار نامطلوب است .
6 . با وجود اینها ، بهترین راه از بین بردن عادت نامطلوب ، نادیده گرفتن آنهاست .
اسکینر (1953) معتقد است که احتمالاً بهترین فرآیند جانشین برای تنبیه خاموشی است . این روش زمان بر است ، اما از فراموشی طبیعی بسیار سریعتر اتفاق می افتد . این روش دارای عوارض نامطلوب کمتری است . برای انجام آن والدین باید نسبت به رفتارهای نامطلوب کودک خود بی توجهی نشان دهند .(12)
به طور کلی ، رفتار به دلیل اینکه تقویت می شود ، ادامه می یابد . این اصل هم در مورد رفتار مطلوب درست است ، هم در مورد رفتار نامطلوب . برای حذف رفتار نامطلوب باید منبع تقویت را پیدا کرد و آن را از میان برداشت . رفتاری که تقویت به دنبال نداشته باشد . خاموش می شود .(13)

نتیجه گیری

در پایان می توان گفت : با مرور روایات حضرات معصومان علیهم السلام به دست می آید که تنبیه کودک در جهت تربیت او جایز است . هر چند این روش از مطلوبیت بالایی برخوردار نیست ؛ یعنی تا زمانی که برای تربیت کودک از روش های دیگر بتوان استفاده کرد ، بهتر است از این روش استفاده نشود . چه بسا اگر از روش های دیگر تربیتی به نحو درست و صحیح استفاده شود ، هیچ گاه نیازی به تنبیه کودک حاصل نشود . به هر حال ، اگر در امر تربیت از نظر مربی به تنبیه او نیاز شد ، تنبیه او جایز است و عوارض و عواقب فرضی در برابر اصل هدایت و تربیت کودک از اهمیت چندانی برخوردار نیستند به خصوص اگر بتوان با استفاده از روش های دیگر تربیتی عواقب فرضی را کاهش داد و یا حتی آنها را از بین برد .
تا آنجا که ممکن است بهتر است از روشهای دیگر تغییر و اصلاح رفتار ، که برخی از آنها براحتی قابل انجام است ، استفاده کرد . برای مثال ، بی تفاوتی و بی توجهی به رفتار ، محروم کردن کودک از برخی امتیازات ، صبر و تحمل رفتار نامطلوب و حل آن توسط زمان ، تقویت رفتار ناهمساز با رفتار نامطلوب و انواع دیگر جانشین های تنبیه روش های مطلوب تغییر رفتار می باشد .

پی‌نوشت‌ها:

1. کلینی ، کافی ، ج 6 ، ص 50 ، روایت 3 .
2. میرزا حسین نوری طبرسی ، مستدرک الوسائل ، ج 3 ، ص 18 ، روایت 2906 .
3. کلینی ، کافی ، ج 6 ، ص 50 ، روایت 8 .
4. بحار الانوار ، ص 102 ، ج 79 ، روایت 2 ؛ تمیمی آمدی ، غررالحکم ، ج 2 ، ص 833 ، ش 96 .
5. علی اکبر سیف ، روان شناسی پرورشی ، ص 278 .
6. همو ، تغییر رفتار درمانی ، ص 400 - 391 .
7. مفتاح الکرامه ، آراء فقها و المراج فی حک تادیب الصبیان و ضربهم ، ج 8 ، ص 273 .
8. حسن بن حر عاملی ، وسائل الشعیه ، ج 18 ، ص 548 ، روایت 3 .
9. المیثی حافظ نور الدین ، مجموع الزوائد و منبع الفوائد ، ج 8 ، ص 106 .
10. محمد باقر مجلسی ، بحار الانوار ، ج 79 ، ص 103 ، روایت 2 .
11. علی اکبر سیف ، روان شناسی پرورشی ، ص264 .
12. Incompatible .
12. علی اکبر سیف ، روان شناسی پرورشی ، ص277 .
13. همو ، تغییر رفتار و رفتار درمانی ، ص 397 .
منابع
ایلینگورس ، رونالدس ، کودک و مدرسه ، ترجمه شکوه نوابی نژاد ، تهران ، دانا ، 1368 .
تمیمی آمدی ، عبدالواحد بن محمد ، غرور الحکم و درر الکلم ، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی ، 1366 .
حر عاملی ، محمد بن حسن ، وسائل الشیعه ، بیروت ، التراث العربی ، بی تا .
حسینی شقرایی عاملی ، جواد ابن محمد ، مفتاح الکرامه ، بیروت دار الاحیاء التراث العربی ، 1407 .
حسینی زاده ، سید علی ، « تنبیه از دیدگاه اسلامی « فصل نامه حوزه و دانشگاه ، ش 14 و 15 ، 1377 .
خوئی نژاد ، اکبر ، روش های تربیت کودک ، تهران ، سمت ، 1380 .
جعفری ، حسین ، آداب المعلمین ، قم ، تندیس ، 1378 .
سال آکسلرد ، تغییر رفتار در کلاس درس ، منیجه شهنی ییلاق ، تهران ، سمت ، 1368 .
سیف ، علی اکبر ، تغییر رفتار و رفتار درمانی ، تهران ، دانا ، 1374 .
سیف ، علی اکبر ، روان شناسی پرورشی ، ج پنجم ، تهران ، آگاه ، 1385 .
گلاور ، جان ، ای ؛ برونینگ ، راجر ، اچ ، روان شناسی تربیتی (اصول و کاربرد آن) ، ترجمه علینقی خرازی ، تهران ، مرکز نشر دانشگاهی تهران ، 1375 .
گیج ، نت ، ل ؛ دیوید ، سی بلاینر ، روان شناسی تربیتی ، ترجمه غلامرضا خوئی نژاد و همکاران ، تهران ، سمت ، 1374 .
مجلسی ، محمد باقر ، بحار الانوار ، بیروت ، موسسه الوفاء ، 1403 ق .
موریس ، ریچارد جی ، اصلاح رفتار کودکان ، ترجمه ناهید کسائیان ، تهران ، رشد . 1387 .
المیثمی حافظ نور الدین ، مجموع الزوائد و منبع الفوائد ، بیروت ، دار الاحیاء التراث ، 1408 .
نوری طبرسی ، میرزا حسین ، مستدرک الوسائل ، قم ، آل البیت ، 1409 ق .
هرگنهان ، بی آر ، مقدمه ای بر نظریه های یادگیری ، ترجمه علی اکبر سیف . تهران ، دانا ، 1386 .
نشریه اسلام و پژوهشهای تربیتی شماره 4